Jasons Åpne opp ned er både nyskapande og ei trygg vidareføring av det jasonske på ein gong. Det er både krevande og underhaldande lesnad; ein perfekt storm av konsonans og dissonans.
Jason må kunne seiast å vere ein nasjonalskatt, og typisk for norske nasjonalskattar er han kanskje meir anerkjend i utlandet enn her heime. Bøkene hans kjem først ut på fransk, han har fleire Eisnerprisar og er i stallen til amerikanske Fantagraphics. Teikneseriane handlar ofte om einsame og bortkomne karakterar som er marinerte i referansar til film, musikk og litteratur. Årets bok, Åpne opp ned, er mindre stringent enn fjorårets hemingwaysentrerte (hum) biografi, men meir leiken og variert.
Som vanleg er det ein svir å lese, og ein blir regelmessig sendt ned i eit kaninhôl av referansegoogling som ofte fører til at ein plukkar fram gamle teikneseriar eller bøker, at ein sporar opp musikk eller filmar. Ikkje dimed sagt at ein må ta alle referansane for å få utbytte av teikneseriane, men dei gir eit ekstra lag til innhaldet (og kan etterlate lesaren i eit passe sjølvnøgd lune). Berre i den første av bokas mange forteljingar, «Kvinne, mann, fugl», finn me referansar til Picasso, Frida Kahlo, Dick Tracy, Monty Python, René Magritte, Corto Maltese, Tex Avery og Larsons Gale Verden. For å nemne noko. Typisk er opningsforteljinga prega av absurd humor og intellektuell sjangerleik, samtidig som ho er eit sårt portrett av einsame personar ute av stand til å kommunisere med kvarandre.
Boka inneheld 16 korte historier og eit bonuskapittel med fleire endå kortare seriar (mellom anna eit knapt, men kosteleg møte mellom Ziggy-era Bowie og Jasons trufaste gjennomgangskarakter, Athos). Innhaldet er sprikande når det kjem til tematikk og innhald, men held jamt over svært høg kvalitet. Me får mellom anna servert ein vittig versjon av sjakkscena frå Det syvende segl, ein true crime-versjon av Forbrytelse og straff, ein kul krysning mellom Kafkas Slottet og TV-serien The Prisoner, og ei gjenforteljinga av Joyces Ulysses som ei overveldande lagkake av intertekstualitet og formmesige krumspring. Det er forbausande forfriskande å lese noko så stabilt postmoderne som Jasons teikneseriar i 2022.
Viss det finst eit slags gjennomgåande tema kan det kanskje seiast å vere ei inspirasjon av formeksperimenta til den franske Oulipo-rørsla (Ouvroir de littérature potentielle) frå 1960-talet. Oulipoforfattarane søkte å frigjere litteraturen gjennom å tvinge seg sjølve til å skrive på ein svært regelbunden og eksperimentell måte. Raymond Quenaus Stiløvingar er til dømes eit forsøk på å skildre ein mann på S-bussen i Paris på 99 forskjellige måtar. George Perecs roman La disparition er ei øving i å fortelje ei historie med medvitne utelatingar av ord eller setningsledd, ein leik med lipogrammet. I Jasons «Perec, privatdetektiv» lar han nettopp Georges Perec vere hovudpersonen i ei lipogrammatisk krimnovelle, og i «Jeg husker…» er Jason sjølv (?) hovudpersonen i ei personleg omskriving av Perecs bok Jeg husker. Perec figurerer også på bokas framside, og fleire av Åpne opp neds forteljingar er formeksperiment. Her ligg kanskje også kimen til å forstå tittelen: Gjennom å snu opp ned på konvensjonar kan ein opne opp narrativet og teikneserien.
Ikkje at Jason elles er særleg oppteken av avgrensande reglar, snarare tvert imot. Leiken med form, innhald og forventningar har likevel alltid vore sentral i seriane hans, og dette er kanskje skrudd opp eit par knepp i årets bok. Ein treng heller ikkje mellomfag i litteraturvitskap for å få utbytte av Jasons teikneseriar; dei fungerer godt utan at ein har eit hav av forkunnskapar om til dømes Eugène Ionesco, James Joyce, eller E.C. Comics for den saks skuld. Jason har ei djupt menneskeleg tilnærming som, trass i at alle karakterane er dyr, er gjenkjenneleg for alle lesarar. Det er smart og morosamt, og boka opnar opp for mange gjenlesingar.
Åpne opp ned
Av Jason
256 sider
298 kr.
Magikon
Les også anmeldingar av:
Frida Kahlos papegøye
På veien til Santiago
Åh, Josephine!
God natt, Hem
